“Σταμάτησες να κλέβεις αυτοκίνητα;”, ρωτά ο δικηγόρος στο δικαστήριο. Τι μπορεί να απαντήσει ο κλέφτης σε αυτή την ερώτηση; Αν απαντήσει “ναι”, αυτό που θα ακούσει ο δικαστής είναι “ναι, κλέβω εδώ και πολύ καιρό αυτοκίνητα”. Κάτι που, ουσιαστικά, ισούται με ομολογία. Αν απαντήσει “όχι”, τότε είναι ακόμη χειρότερο -θα επιβεβαιώσει ότι βρίσκεται ακόμα στο “εμπόριο”.
Η επιστήμη της στατιστικής ονομάζει αυτή την τακτική “πλάνη των πολλών ερωτημάτων”. Καταλαβαίνει κανείς ότι, όπως κάθε πλάνη, η τακτική αυτή μπορεί να είναι πολύ επικίνδυνη για το αποτέλεσμά μας (και η χρήση της “πλάνης πολλών ερωτημάτων” αποτελεί μια τέχνη που έχει τελειοποιηθεί από πολλούς επαγγελματίες πολλών ειδικοτήτων).
Καθοδηγητικές ερωτήσεις
Οι καθοδηγητικές ερωτήσεις είναι αυτές που υπονοούν μία συγκεκριμένη στάση και, κατά συνέπεια, προδιαθέτουν σε μία συγκεκριμένη απάντηση. Αυτές οι ερωτήσεις είναι παραπλανητικές.
“Πιστεύετε ότι είναι σωστό να δαπανούνται χρήματα των φορολογούμενων για τη διαφημιστική προβολή αμφίβολων πολιτικών κομμάτων;”. Ποιος μπορεί να απαντήσει “ναι” σε κάτι παρόμοιο; Είναι φυσικό να δώσεις αρνητική απάντηση. Ακριβώς με αυτό τον τρόπο, ένας ερευνητής μπορεί να προσελκύσει μία συγκεκριμένη απάντηση -θέτοντας απλώς το ερώτημα με ένα συγκεκριμένο τρόπο.
“Κατά την άποψή σας, η έλλειψη σεβασμού των μαθητών προς τους δασκάλους επηρεάζει τις μεθόδους καθημερινής διδασκαλίας στο σχολείο;”.
Αυτή είναι, επίσης, μία ερώτηση που κατευθύνει προς μια συγκεκριμένη στάση. Δημιουργεί μία συναισθηματική στάση, μία συναισθηματική φόρτιση στον ερωτηθέντα. Επομένως, η ίδια η ερώτηση προκαλεί μια συγκεκριμένη απάντηση. Χρησιμοποιώντας συναισθηματικά εργαλεία, η ερώτηση “στριμώχνει” τον ερωτηθέντα και δεν του δίνει την ευκαιρία να εκφράσει τις προσωπικές του απόψεις.
Ορίστε άλλο ένα παράδειγμα:
“Οι ειδικοί λένε ότι οι άνθρωποι πρέπει να πραγματοποιούν τις αγορές τους βάσει συνειδητής και ενημερωμένης επιλογής. Συμφωνείτε;”.
Αυτή η ερώτηση ωθεί τον ερωτηθέντα να συμφωνήσει με τους ειδικούς -αλλιώς θα φανεί χαζός. Αυτό, επίσης, αποτελεί μια μορφή καθοδήγησης.
Πότε/πώς γεννούνται οι καθοδηγητικές ερωτήσεις
Μια καθοδηγητική ερώτηση, μια ερώτηση-παγίδα ή μια πλάνη πολλών ερωτήσεων μπορεί να χρησιμοποιηθούν σε μια έρευνα αγοράς, όταν επιζητούμε την επιβεβαίωση μιας συγκεκριμένης θέσης.
Κατά κανόνα, η σωστή προετοιμασία της έρευνας θα πρέπει να θεμελιωθεί σε καλά διαμορφωμένους στόχους. Αν ο ερευνητής έχει υπάρξει σχολαστικός, το πιθανότερο είναι ότι έχει ήδη διαμορφώσει μια συγκεκριμένη θέση που θέλει να εξετάσει με την έρευνα του. Αυτό ακριβώς μπορεί να αποτελέσει και την πηγή αυτού του κοινού λάθους. Οποιαδήποτε άμεση αναφορά της συγκεκριμένης θέσης στο ερωτηματολόγιο, που να αναζητά επιβεβαίωση ή απόρριψη της, μπορεί να οδηγήσει σε μια καθοδηγητική ερώτηση.
Θέτοντας σε κίνδυνο ολόκληρη την έρευνα
Οι καθοδηγητικές ερωτήσεις προτρέπουν σε συγκεκριμένες απαντήσεις. Περιττό να επισημάνουμε ότι κάτι παρόμοιο οδηγεί στη συλλογή ανακριβών και μη αξιόπιστων δεδομένων. Οι άνθρωποι είναι επιρρεπείς στην επιρροή και επιζητούν τη “σωστή” απάντηση, ειδικότερα σε θέματα που αφορούν την ηθική.
Προκειμένου να αποτραπούν παρόμοιες καταστάσεις, ένας κανόνας που πρέπει να εφαρμόζεται είναι πως καμία ερώτηση δεν πρέπει να έχει “σωστή” ή “λάθος” απάντηση.
Ενδείξεις και χαρακτηριστικά
Συνήθως οι καθοδηγητικές ερωτήσεις περιλαμβάνουν συγκεκριμένες λεκτικές κατασκευές. Συχνά ξεκινούν με “Είναι αλήθεια ότι…”, “Συμφωνείτε πως…”, “Μπορείτε να επιβεβαιώσετε ότι…”.
Σε άλλες περιπτώσεις, πρώτα γίνεται μία δήλωση και στη συνέχεια ζητείται η επιβεβαίωση αυτής: “Οι ειδικοί λένε ότι οι άνθρωποι πρέπει να πραγματοποιούν τις αγορές τους βάσει συνειδητής και ενημερωμένης επιλογής. Συμφωνείτε;”.
Άλλοτε, μπορεί να εντοπίσουμε λεκτικές κατασκευές όπως: “Πολλοί πιστεύουν ότι…”, “Έχει αποδειχτεί επιστημονικά ότι…” ή “Είναι ευρέως γνωστό ότι…”. Επίσης, είναι πιθανό να βρισκόμαστε ενώπιον μιας καθοδηγητικής ερώτησης όταν συναντάμε λέξεις ή φράσεις όπως “ακόμα”, “…σωστά;”, κ.λπ.
Παρόμοιες δηλώσεις δημιουργούν μια συναισθηματική διάθεση. Αν ο ερωτηθέντας δεν έχει το θάρρος να αμφισβητήσει την εξουσία ή να αντιταχθεί στη γνώμη της πλειοψηφίας (“πολλοί πιστεύουν ότι…”), μπορεί ασυνείδητα να επηρεαστεί στις απαντήσεις που θα δώσει.
Ποια είναι η σωστή προσέγγιση;
Οι ερωτήσεις πρέπει να είναι ουδέτερες. Ανατρέχοντας πίσω στον κατηγορούμενο του δικαστηρίου, ο δικηγόρος προσπαθεί απελπισμένα να αντλήσει μια εξομολόγηση, όμως ένας ειλικρινής ερευνητής θα έπρεπε να έχει θέσει το ερώτημα ως εξής: “Έχετε κλέψει ποτέ κάποιο αυτοκίνητο;”.
Η πλάνη των πολλαπλών ερωτήσεων
Η πλάνη των πολλαπλών ερωτήσεων αφορά ερωτήσεις που εμπεριέχουν μια δήλωση ή υπόθεση μεταμφιεσμένη σε ερώτηση. Ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο αυτή έχει κατασκευαστεί δεν επιτρέπει κάποια επιλογή στον ερωτηθέντα -η ερώτηση αναγκάζει τον ερωτηθέντα να επιβεβαιώσει μία θέση με την οποία δεν είναι απαραίτητο ότι συμφωνεί. Για παράδειγμα:
“Η τιμή ήταν ο λόγος που σταματήσατε να χρησιμοποιείτε ξυραφάκια με μονή λεπίδα;”.
Είτε κάποιος πει “ναι” είτε “όχι”, αναγκάζεται να συμφωνήσει πως, πριν κάποιο διάστημα, χρησιμοποιούσε ξυραφάκια με μονή λεπίδα. Επίσης, θεωρείται δεδομένο ότι ο συγκεκριμένος άνδρας συνήθιζε να ξυρίζεται -αν όμως το συγκεκριμένο άτομο έχει μούσι; Οπότε αν απαντήσει “ναι”, θα επιβεβαιώσει ότι χρησιμοποιούσε ξυραφάκια μονής λεπίδας και έχει σταματήσει να τα χρησιμοποιεί. Αν απαντήσει “όχι”, θα εννοηθεί πως συνεχίζει να χρησιμοποιεί παρόμοια ξυραφάκια. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει επιλογή!
Στην καλύτερη περίπτωση, ο ερωτηθέντας θα προσπεράσει την ερώτηση -εάν φυσικά υπάρχει τεχνικά αυτή η δυνατότητα. Ωστόσο, αν το λογισμικό πρόγραμμα που υποστηρίζει το ερωτηματολόγιο απαιτεί να απαντηθεί υποχρεωτικά το ερώτημα, ο ερευνητής θα λάβει μια εσφαλμένη εικόνα για τη χρήση των ξυραφιών μονής λεπίδας.
Επομένως, όταν χρησιμοποιούμε την πλάνη των πολλαπλών ερωτήσεων θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι αναπόφευκτα τα αποτελέσματα που συγκεντρώνουμε θα είναι και αυτά παραπλανητικά. Άρα, πρέπει να είστε πάντοτε προσεκτικοί στη χρήση παρόμοιων κατασκευών.
Τώρα, λοιπόν, δοκιμάστε να φτιάξετε τη δική σας έρευνα με κάποιες ερωτήσεις!