Οι έρευνες και μελέτες αποτελούν αντικείμενο μιας ολόκληρης επιστήμης, που έχει ως στόχο να βρει την κατάλληλη φόρμουλα για τη συλλογή επακριβών δεδομένων και αποτελεσμάτων χωρίς σφάλματα και αποκλίσεις. Και εάν οι αποκλίσεις που οφείλονται σε ερωτήσεις με λανθασμένη μορφοποίηση αποτελούν σαφές και ευρέως γνωστό πρόβλημα (δείτε τα άρθρα μας σχετικά με τις περίπλοκες ερωτήσεις, διπλές ερωτήσεις και καθοδηγητικές ερωτήσεις), είναι πολύ πιο δύσκολο κανείς να προβλέψει, αναμένει, κατανοήσει και διαχειριστεί τις προκαταλήψεις των συνεντευξιαστών. Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε από πού προέρχονται. Ακόμα και αν απλώς αναδείξουν ένα από τα πιο σημαντικά πλεονεκτήματα των διαδικτυακών ερευνών -την απουσία συνεντευξιαστή!
Οι προκαταλήψεις που συνδέονται με τη συμπεριφορά ενός συνεντευξιαστή εντοπίζονται γενικά σε προσωπικές ερωτήσεις. Σήμερα, αυτό αποτελεί σημαντική ανησυχία κυρίως σε συνεντεύξεις προσωπικού. Υπάρχουν, επίσης, έρευνες μάρκετινγκ και κοινωνικές έρευνες οι οποίες διεξάγονται με συνεντευξιαστές. Μία άλλη κοινή περίπτωση προκατάληψης σε συνεντεύξεις εντοπίζεται στα μέσα μαζικής επικοινωνίας, όταν δημοσιογράφοι θέτουν αντι-επαγγελματικά ερωτήματα που στρεβλώνουν τις απαντήσεις που ακούμε ή διαβάζουμε.
Καταστάσεις και αίτια
Στερεότυπα. Ορισμένες φορές, ένας ερευνητής μπορεί να έχει την προδιάθεση να βγάλει συμπεράσματα και να καταφύγει σε γενικεύσεις βασιζόμενος σε πληροφορίες που αφορούν στο φύλο, την ηλικία, τη θρησκεία, τη φυλή, τις οποίες λαμβάνει. Για παράδειγμα, η υπόθεση ότι μια γυναίκα δεν θα ήθελε να ασχοληθεί με μια σωματική εργασία και θα προτιμούσε μια θέση εργασίας σε ένα γραφείο, με έναν υπολογιστή, είναι μια ξεκάθαρη έκφραση στερεοτυπικής σκέψης. Αυτό μπορεί να κάνει τον συνεντευξιαστή να ξανασκεφτεί και να αναπροσαρμόσει τις ερωτήσεις του. Για παράδειγμα, μπορεί σκόπιμα να προσπεράσει ερωτήσεις που αφορούν σε σωματική εργασία. Κατά συνέπεια, άθελά του, μπορεί να στρεβλώσει τα δεδομένα της έρευνας.
Προσωπική ερμηνεία. Γενικά, όταν πραγματοποιείται μία συνέντευξη, οι συνεντευξιαστές έχουν μαζί μία λίστα από ερωτήσεις και πιθανές απαντήσεις. Ωστόσο, ορισμένες φορές οι ερωτηθέντες απαντούν πριν ακόμα ακούσουν τις ερωτήσεις. Τι θα συμβεί αν η δοθείσα απάντηση διαφέρει από τις προετοιμασμένες απαντήσεις; Το λάθος του συνεντευξιαστή συμβαίνει όταν αυτός έχει την τάση να ερμηνεύσει την απάντηση του ερωτηθέντα ώστε να “χωρέσει” στις επιλογές που έχει προ-καθορίσει. Για παράδειγμα, αν στην ερώτηση: “Ποιο είναι το αγαπημένο σας χρώμα;” (με πιθανές απαντήσεις τα κόκκινο, πορτοκαλί, κίτρινο, πράσινο, μπλε, μωβ, άσπρο, μαύρο, γκρι, καφέ, ροζ), ο ερωτηθέντας απαντήσει “Ματζέντα”. Τότε ο συνεντευξιαστής μπορεί να αποφασίσει ότι αυτό είναι …μωβ. Ωστόσο, ορισμένοι άνθρωποι θεωρούν ότι το ματζέντα είναι βαθύ ροζ. Το καλύτερο που μπορεί να κάνει σε παρόμοια περίπτωση ο συνεντευξιαστής είναι να απαριθμήσει όλες τις πιθανές απαντήσεις στον ερωτηθέντα.
Ασυνεπής ερωτήσεις. Όταν τίθενται διαφορετικές ερωτήσεις σε διαφορετικούς ερωτηθέντες, οδηγούμαστε σε ετερογένεια. Για παράδειγμα, αν σε μία έρευνα σχετικά με τις προτιμήσεις επιβατών ένας συνεντευξιαστής ρωτήσει ορισμένα άτομα: “Τι είδους μεταφορικό έγγραφο χρησιμοποιείτε;” και άλλα άτομα: “Τι είδους εισιτήριο χρησιμοποιείτε;” ο συνεντευξιαστής ασυνείδητα μπορεί να ωθήσει ορισμένα άτομα να πουν ότι χρησιμοποιούν εισιτήριο. Ίσως κάποιοι να προσδιορίσουν ότι χρησιμοποιούν κάρτα μέσων μεταφοράς, ενώ άλλοι μπορεί να μην κάνουν τον κόπο. Κατά συνέπεια, τα συλλεγόμενα δεδομένα θα διαφέρουν και, έτσι, θα είναι μη συγκρίσιμα. Μία παρόμοια τάση αλλαγής των ερωτήσεων μπορεί να συμβεί όταν το άτομο που παίρνει τη συνέντευξη αφαιρείται ή βαριέται να θέτει κατ’ επανάληψη τις ίδιες ερωτήσεις.
Επίπτωση πρώτης εντύπωσης. “Μην κρίνετε ένα βιβλίο από το εξώφυλλο”, λένε. Δεν είναι τυχαίο. Ορισμένες φορές ένας συνεντευξιαστής μπορεί να κρίνει έναν ερωτηθέντα από κάποια χαρακτηριστικά του. Έτσι, μπορεί ασυναίσθητα να δείξει κάποια προκατάληψη. Για παράδειγμα, μία μικρή λεπτομέρεια, όπως τα να λείπει το κουμπί από το σακάκι μπορεί να προδιαθέσει αρνητικά τον συνεντευξιαστή προς τον ερωτηθέντα.
Κέρατα και φωτοστέφανα. Ορισμένες φορές ένας συνεντευξιαστής μπορεί να είναι πολύ ενθουσιώδης με κάτι που έχει κατά νου. Για παράδειγμα, μπορεί να θεωρεί ότι όλοι γνωρίζουν καλά τις μικρές διαφορές ανάμεσα στους τύπους βρεφικού γάλατος. Όταν οι απαντήσεις των ερωτηθέντων το επιβεβαιώνουν (οι προσδοκίες του συνεντευξιαστή ικανοποιούνται), τότε ο συνεντευξιαστής προδιατίθεται θετικά απέναντι στους συγκεκριμένους συνεντευξιαζόμενους. Με άλλα λόγια, δημιουργεί στο μυαλό του ένα φωτοστέφανο γύρω από τα συγκεκριμένα αυτά άτομα. Ωστόσο, αν οι προσδοκίες του δεν ικανοποιηθούν, τότε μπορεί να υπάρξει αρνητική προδιάθεση. Τότε, ξαφνικά οι συνεντευξιαζόμενοι “φυτρώνουν κέρατα”.
Η γλώσσα του σώματος. Εδώ, η ερμηνεία αποτελεί ξανά την πηγή της προκατάληψης ενός συνεντευξιαστή. Οι συνεντευξιαστές τείνουν να ερμηνεύουν μη λεκτικά σημάδια, τα οποία θεωρούν ξεκάθαρα και προφανή. Για παράδειγμα, όταν ρωτούν: “Σας αρέσει το παγωτό;” και ο ερωτηθέντας απαντήσει με ένα νεύμα, ένας συνεντευξιαστής μπορεί να ερμηνεύσει αυτή την κίνηση ως “ναι” ενώ ένας άλλος ως “όχι”. Τι θα καταγράψει ο συνεντευξιαστής στο ερωτηματολόγιο αυτού του ερωτηθέντα;
Κόπωση και επανάληψη. Να επαναλαμβάνεις τα ίδια ερωτήματα ξανά και ξανά μπορεί να φαίνεται κάτι απλό, ωστόσο στην πραγματικότητα είναι αρκετά δύσκολο για ένα άτομο να συμπεριφερθεί με τον ίδιο τρόπο κάθε φορά που ξεκινά να μιλά. Κάθε μικρή αλλαγή, όμως, μπορεί να κάνει τεράστια διαφορά. Για παράδειγμα, αν ο συνεντευξιαστής ερευνά τις διατροφικές προτιμήσεις των επισκεπτών σε ένα εστιατόριο και ρωτά: “Ποιο είναι το αγαπημένο σας γεύμα σε αυτό το εστιατόριο;”. Αν έχει κάνει την ερώτηση πολλές φορές και ξαφνικά την περικόψει σε: “Ποιο είναι το αγαπημένο σας πιάτο;”, ο ερωτηθέντας μπορεί να δώσει μια απάντηση που δεν έχει σχέση με το μενού του εστιατορίου.
Λάθος στόχευση. Ορισμένες φορές μια ερώτηση μπορεί να τεθεί με άψογο τρόπο αλλά σε λάθος κοινό. Στην περίπτωση του εστιατορίου που προαναφέρθηκε, το κοινό-στόχος της έρευνας θα πρέπει να περιλαμβάνει μονάχα τους πελάτες του εστιατορίου. Αν όχι, οι συμμετέχοντες μπορεί να μην έχουν την απαραίτητη εμπειρία για να αξιολογήσουν το μενού του εστιατορίου. Σε αυτή την περίπτωση, ο συνεντευξιαστής θα χαραμίσει το χρόνο του, το ερωτηματολόγιο θα πάει χαμένο και τα αποτελέσματα της έρευνας θα είναι ανεπαρκή.
Εν ολίγοις, η προκατάληψη του συνεντευξιαστή προέρχεται από την επιβολή μίας γνώμης ή μία παρερμηνεία, που με τη σειρά τους επηρεάζουν το τελικό αποτέλεσμα της μελέτης. Είναι πολύ σημαντικό ο συνεντευξιαστής να παραμείνει απόλυτα αντικειμενικός κατά τη διάρκεια της συζήτησης με τους συμμετέχοντες. Θα πρέπει να έχει πειθαρχία, να ορίζει και να ερμηνεύει σημάδια. Για το σκοπό αυτό, οι συνεντευξιαστές πρέπει να είναι καλά προετοιμασμένοι, εκπαιδευμένοι και καταρτισμένοι.
Ο κακός σχεδιασμός, η ελλιπής γνώση και η έλλειψη εκπαίδευσης του συνεντευξιαστή, όλοι αυτοί οι παράγοντες μπορεί να επηρεάσουν τις απαντήσεις. Όταν συμβαίνει κάτι παρόμοιο, η εγκυρότητα και δυνατότητα εφαρμογής των δεδομένων που συλλέγονται γίνονται αναξιόπιστες. Τα αποτελέσματα είναι ετερογενή, στρεβλά ή απλώς άχρηστα. Δεν θα οδηγήσουν σε κατάλληλες αποφάσεις ή στην επίλυση κάποιου προβλήματος.
Διαδικτυακές έρευνες και η απουσία ενός συνεντευξιαστή
Τα καλά νέα για τους χρήστες των διαδικτυακών ερευνών είναι ότι με τη χρήση της τεχνολογίας του διαδικτύου μπορούν να αποφύγουν εντελώς την προκατάληψη των συνεντευξιαστών. Έτσι, μπορούν να είναι σίγουροι για την αξιοπιστία και την αντικειμενικότητα των δεδομένων που συλλέγουν. Αυτό από μόνο του είναι ένα πολύ σημαντικό πλεονέκτημα της διαδικτυακής έρευνας. Σε ένα διαδικτυακό ερωτηματολόγιο δεν υπάρχει τρόπος να ερμηνεύσει κάποιος ένα νεύμα, ούτε μπορεί αυτός ο κάποιος να ερμηνεύσει το αγαπημένο χρώμα ενός ερωτηθέντα, ή να τον κρίνει από το σπασμένο κουμπί στο σακάκι του.
Αν θέλετε να το διαπιστώσετε από μόνοι σας, επισκεφθείτε το Survey.gr από όπου μπορείτε να δημιουργήσετε τη δική σας έρευνα και να δείτε τι αποτελέσματα θα λάβετε!